آیه 154 سوره آل عمران: مفهوم "قضا و قدر" و نقش انسان در برابر آن!

در گذرگاه پرفراز و نشیب تاریخ، بشر همواره در جستجوی یافتن پاسخ‌هایی برای پرسش‌های بنیادین هستی خود بوده است. از جمله این پرسش‌های بغرنج، مفهوم "قضا و قدر" و نقش انسان در برابر آن است. آیه 154 سوره آل عمران، دریچه‌ای به سوی فهم عمیق‌تر از این مفهوم گشوده و نقشی روشنگر در این راستا ایفا می‌کند.

این آیه، به ماجرای جنگ احد و نبرد مسلمانان با مشرکان اشاره دارد. در این نبرد، گروهی از مؤمنان، طعم تلخ شکست را چشیدند و در مواجهه با این سختی، ایمان و باورشان به لرزه افتاد. در این میان، عده‌ای از آنان به جای تامل در عملکرد خود و تقویت ایمانشان، زبان به گله و شکایت گشودند و پرسیدند: "آیا در این ماجرا، اراده‌ای از سوی ما دخیل نبوده است؟"

در پاسخ به این پرسش، خداوند در این آیه می‌فرماید: "بلکه امر، به تمامی در دست خداست." (وَلَكِنَّ الْأَمْرَ كُلَّهُ لِلَّهِ) و سپس به پیامبر (ص) دستور می‌دهد تا به آنان بگوید: "اگر در خانه‌های خود نیز پناه می‌گرفتید، باز هم آنان که کشته شدن بر آنان نوشته شده بود (یعنی کتب علیهم القتل) به سوی میدان نبرد می‌شتافتند و به سرنوشت محتوم خود تن می‌دادند." (وَلَوْ كَانَ لَكُمْ مِنَ الْأَمْرِ شَيْءٌ مَا قُتِلْتُمْ هَاهُنَا ۗ قُلْ لَوْ كُنْتُمْ فِي بُيُوتِكُمْ لَبَرَزَ الَّذِينَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقَتْلُ إِلَىٰ مَضَاجِعِهِمْ ۗ)

اما پرسشی که در اینجا مطرح می‌شود این است که منظور از "کتب" در این آیه چیست؟ آیا به معنای تقدیری از پیش تعیین شده و اجباری است که هیچ راه گریزی از آن نیست؟

تفسیرهای مختلفی برای این مفهوم ارائه شده است. برخی معتقدند که "کتب" به معنای "استعدادها" و "توانمندی‌های" ذاتی افراد است. به این معنا که خداوند در نهاد هر انسانی، استعدادهایی را نهاده است که او را به سوی مسیر خاصی سوق می‌دهد. در این راستا، کسانی که در میدان نبرد حاضر شدند، از استعداد و توانایی لازم برای شهادت برخوردار بودند و مسیر زندگی آنان به سوی این سرنوشت رقم خورد.

برخی دیگر نیز "کتب" را به معنای "عواقب اعمال" و "نتایج انتخاب‌های" انسان می‌دانند. از این دیدگاه، کشته شدن در جنگ، نتیجه انتخاب آزادانه این افراد برای حضور در میدان نبرد و دفاع از دین خود بوده است.

تفسیری عمیق‌تر از این مفهوم، "کتب" را به معنای "ایمان" و "باورهای قلبی" افراد می‌داند. بر این اساس، کسانی که در جنگ به شهادت رسیدند، از ایمانی راسخ و قلبی مطمئن برخوردار بودند و شهادت را سعادتی ابدی برای خود می‌دانستند.

در هر یک از این تفاسیر، نقشی فعال برای انسان در رقم زدن سرنوشت خود در نظر گرفته می‌شود. انسان با انتخاب‌های خود، استعدادهای ذاتی‌اش را شکوفا می‌کند، عواقب اعمالش را رقم می‌زند و ایمان و باورهای قلبی خود را تقویت می‌کند.